De la presompcion

Libe segond deus Assaigs d'en Michel de Montaigne

Capítol XVII

DE LA PRÆSUMPTION *

I a una autra mena de glòria, qu’es una tròp bona opinion que concebem de nòstras valors. Es un’afeccion inconsiderada, dequé nos estimem, que nos representa a nosautres mesmes, autres que sem pas : tala la passion amorosa prèste de las beutats e de las gràcias al subjècte que abraça, e fai que los que ne son tocats de passion, trápan, d’un jutjament trebós e alterat, çò que áiman autre e mai perfèit que n’es.

Vòli pas que, de páur de falhir d’aqueste costat ‘quí, un òme se mesconesquèsse totun, nimai que i pensa èstre mens que çò qu’es. Lo jutjament dèu tot per tot manténer lo son dreit : es rason que vegi dins aqueste subjècte, coma fòra, çò que la vertat li presenta. S’es Cæsar, que se trapa hardit lo mai bèl Capitan del monde. Sem pas que ceremònia ; la ceremònia nos fa seguir, e laissem la substança de las causas ; son sem ficats a las brancas e abandonem lo tronc e lo còrs. Avem après a las Daunas d’arrojar en ausir a sonque nommar çò que cránhon ges de far ; ne gausem pas sonar, a dreict b los nostres c membres, e cranhem pas de los emplegar de tota mena de gorrinèir d. La ceremonia nos defend d’exprimir per paraulas las causas licitas e naturalas, e l’en creses, la rason nos para de s’en fa punt d’illicitas e maissantas, e degun l’en crei pas. Que trapo aicí empestrat és loix de la ceremonia car permet pas sens que se ne parle ben de se, sens que se ne parle mal. La daissem e aquí per aqueste còp.

Los que la fortuna f (bona o maissanta que la devèsse sonar) a far la vida en mantun’eminent degrat, pòdon pas las loras accions publicas testimoniar quí son. Mas los que empleguèt qu’en massa, e que degun ne parlarà, se els mesmes ne’n párlan, son excusables se prènon la fardiessa de parlar d’els-mesmes envèrs los que an interès de la conéisser, a l’exemple de Lucilius :

Ille velut fidis arcana sodalibus olium

Credebat libris, neque, si malè cesserat, usquam

Decurrens alio, neque si benè : quo fit ut omnis

Votiva pateat veluti descripta tabella

Vita senis g.

Aquel d’aquí commetès h al seu paper i las seunas accions e las seunas pensadas e s’i penguès tal que se sentès èstre «Nec id Rutilio e Scauro citra fidem aut abtractioni fuit. j»

Me remembre donc que, tre la meuna pus tendre enfanga, remarquès en me ne sabi quin pòrt de còrs e dels gèstes testimoniants mantuna aspiracion e piòta fiertat. Ne vòli dire primièr aicí, qu’es pas inconvenient k d’aver condicions e propensions tant pròprias e se incorporadas en nosautres, que se l’aguem pas mejan de sentir e reconéisser. E de talas inclinasons naturalas, lo còrs ne retèn volontièrs mantuna plega sense nostre l sieu e consentament. Aquò èra una certan manfosèr consent de sa beutat, que fasiá un pauc clinar la tèsta d’Alexandre sus un costé m66 e que rendès lo parlar d’Alcibiades mòl e gras n67, Julios Caesar se gratès la tèsta d’un det, qu’es la contenança d’un òme emplès de pensaments penoses 68; e Ciceron, çò me sembla, aguèt acostumat de s’afrescar lo naz, que significa un natural trufandèir. Tals movements pòdon imperceptiblament tocar en nosautres. N’i a d’autres, artificials, dequé ne parla ges, tal las salutacions e reverendas, per aont s’amana, lo mai sovent de tòrt, l’aunor d’èstre ben umble e cortés : se pòt èstre umble de glòria. Soi pron prodigue de bonnetades o, notament en acesta, e ne’n recebi jamai sense revenge, de mantuna qualitat d’òme que ne siá, s’es pas a las meunas cargas. Que desirèsse d’aubuns Princis que conesquès, que ne fosquen pus estauviant, e juste dsipensadors; car, ainsí indiscretament esopendits, ne pòrtan pus de còp. Se son sens esgard, son sense efèit. Entre las contenanças desregladas, doblidem pas la mòrga de Constantius l’Emperador 69, que en public tenguèt sempre la tèsta dreita, sense la desvirar o plegar ni de çai ni de lai, non pas sonque per guaitar los que lo salúdan de costat, aguent lo còrs pincat immobile, sense se daissar anar al branle del seu còche, sense gausar n’i escupir, n’i se mocar, n’i eissugar la cara dabans las gents.

Ne sabi ges se aquestes gèstes que remarquèt en me, siaguèt d’aquesta primièra condicion, e se de la vertat aguerrí mantuna auculta propensión a aqueste vici, tal que pòt ben èstre, e posquèsse pas respondre dels branles del còrs; mas, quant als branles de l’anma, vòli aicí confessr çò que ne sentissi. […]

Michel Eyquem dit Michel de Montaigne, edicion de 1487.

[traduïta en occitan amb comentaris que seguísson]

---

* ai volgut servar lo títol original.

a entendre.

b Es de dire, directament e la grafia es conservada.

c La grafia es conservada.

d Tampona tanplan, al mot gorrinèir ai servat la finala de Bordèu, e farai parier per donar melhor l’esséncia del tèxte.

e Daissarem.

f Emplegat aquí dins lo biais occitan, catalan, e espanhòl.

g «Aquel d’aquí fidava, tal a mantones companhons fidèls, totis los seus secrets als seus libres. Que fuguèt malastrós o urós, jamai aguèt d’autre confident: atanben tot la seuna vida de vicilard si vei pintrar tal dins un tablèu votiu» Horaç, Satiras, II, I, 30.

h Diguèt a docina, fidèt.

i Dins lo biais catalan de l’emplec.

j «Rutilius e Scaurus ne’n son estat ni mai creseguts, ni mens presats.» Tacit, Agricola, I.

k Malseënt.

l Ai servat la grafia.

m Costat, ai volgut servar la grafia originala publicada en 1962.

66 Sortit de plutarc, Coma se podrà destriar lo lausenquèir d’amb l’amic, VIII, Cf. Jean Bodin, République, IV, 6.

n Estan douez d’une extrême deauté, ils n’y aidoient un peu sans y penser, per mignardise, ajústan las edicions publicadas del vivent de Montaigne.

67 Sortit de plutarc, Vie d’alkibiade, I.

68 Sortit de plutarc, Vie de cesar, I.

o Ai servat la grafia, bonetadas.

69 L’emperador Constanç, al rapòrt d’amb Ammien Marcelin, XXI, 16.